Baština i kulturni turizam

Predstavljanje kulturne baštine Srbije do pre samo koju godinu nije na adekvatan način privlačilo pažnju turista iz sveta. U socijalističkoj Jugoslaviji, u kojoj su decenijama forsirani drukčiji koncepti turističkog razvoja, turistička prepoznatljivost Srbije ostala je nedovoljna. Posle raspada Jugoslavije, pokušaj da se kao potencijalne destinacije ponude srednjovekovni srpski manastiri, sa remek-delima onovremenog živopisa, možda i najlepšim u celoj pravoslavnoj vaseljeni, doneo je više domaćih nego stranih turista. Istovremeno, Budimpešta je beležila tri miliona posetilaca godišnje, a prepuni autobusi hrlili su ka Transilvaniji, gde su turisti vođeni u „nekoliko zamkova” lokalnog vlastelina iz XV veka Vlada Cepeša, poznatijeg kao Drakula. Inače, ti zamkovi hronološki su bliži Drakulinim čukununucima nego vremenu kada je Transil­vanijom vladao ovaj okrutni gospodar. Ali, upravo ove „Drakula ture” idealan su primer kako se od nekoliko ruiniranih utvrda, ciljanim razvojem i adekvatnim brendiranjem, može napraviti godišnji priliv od preko 500.000 posetilaca.

Turistički potencijal Srbije nije ništa manji u odnosu na pomenute dve destinacije, ali se u prepoznavanju i ponudi očigledno negde omanulo. I prirodne datosti Srbije, neodvojive od kulturnog nasleđa i tradicije, idu u prilog oceni da zemlja ima potencijal da bude nova turistička zvezda na karti Evrope. U celoj lepezi tih potencijala, važno dopunjujuće mesto mogla bi da imaju brojna arheološka nalazišta, na koja do pre neku godinu nije obraćana skoro nikakva pažnja. Pre dve godine Ministarstvo kulture započelo je projekat „Putevima rimskih careva”. Ponešto je tu pokrenuto, ali se izgleda u ovom kratkom periodu, prvenstveno zbog slabe infrastrukture i decenijskog neulaganja sredstava u prezentaciju i promociju, više nije moglo učiniti. Stoga ćemo kroz kulturnu baštinu krenuti tom zamišljenom rutom i posetiti nalazišta koja jedan deo teritorije Srbije čine specifičnim i privlačnim i u evropskim okvirima.

Od Sirmijuma do Smedereva

Prva stanica na ovome putu jeste Sremska Mitrovica (Sirmium), rodni grad čak šest rimskih careva. Na početku IV veka, Sirmijum doživljava pravi procvat i postaje glavni grad jedne od rimskih provincija sa više od 100.000 žitelja. Pored uobičajenih građevina toga vremena, u Sirmijumu su izgrađene i carska palata sa podovima i zidovima u mozaicima i freskama, monumentalno kupatilo cara Licinija i velelepni hipodrom veličine 450×100 metara. U lokalnom muzeju mogu se videti brojni nalazi iz perioda rimske dominacije, ali i unikatni zlatni pojas avarskog kagana optočen dragim kamenjem, otkriven u okolini grada. 

Put nas dalje navodi ka današnjoj prestonici Srbije – Beogradu, antičkom Singidunumu i zavičaju rimskog cara Jovijana. Nažalost, većina ostataka rimskog grada danas je pod Kalemegdanom i užim gradskim jezgrom, ali se duh minulih vremena jasno oseća kod Pobednika, gde je nekad bio dvor despota Stefana Lazarevića, odakle puca pogled na najmoćnije ušće u Evropi, ušće Save u Dunav. U gradskim muzejima čuva se na stotine hiljada nalaza, od kojih posebno treba izdvojiti bistu cara Makrina i paradni oklop rimskih vojskovođa, otkriven u Ritopeku. Na samo 14 kilometara nizvodno od Beograda, na desnoj obali Dunava, nailazimo na najznačajnije arheološko nalazište iz perioda mlađeg kamenog doba (neolita) na celom Balkanu. To je Vin­ča, neolitski grad po kome je i cela jedna kultura docnije dobila naziv. Pionirski radovi započeti su još 1908. godine, a na lokalitetu se danas nalazi stalni arheološki kamp i manja muzejska postavka u kojoj se mogu videti značajni predmeti iz tog vremena ljudske prošlosti. Vinčanska kultura posebna je i po dva epohalna kulturna otkrića.

U celoj Evropi, „vinčanci” su bili prvi koji su razvili rudarenje i proizvodnju bakra, dok su sa druge strane koristili sisteme znakova urezanih na keramičke predmete i posude, što predstavlja jedan od najranijih sistema pismene komunikacije u svetu. Put nas dalje vodi niz Dunav, gde prolazimo pokraj najveće srednjovekovne utvrde u ovome delu Evrope, Sme­de­rev­ske tvr­đa­ve. Zidana tokom prve polovine XV veka po ugledu na sam Carigrad, utvrda je predstavljala poslednji bastion odbrane srednjovekovne srpske Despotovine. Padom Smedereva 1459. godine u turske ruke, srednjovekovna Srbija prestala je da postoji i započeo je vekovni period turske dominacije ovim prostorima.

Nizvodno od Viminacijuma

Idući dalje niz Dunav, tu vekovnu granicu između kultura i civilizacija, dolazimo do glavnog grada rimske provincije Gornje Mezije – Vi­mi­na­ci­ju­ma. Ovo je možda jedini prestoni provincijski grad u celom Rimskom carstvu koji je imao tu sreću da se na njegovim ruševinama ne podigne veliko moderno naselje poput Niša, Beograda ili Soluna. Arheološka istraživanja, započeta još u XIX veku, dobila su poseban zamajac tokom poslednjih deset godina. Pored nebrojene količine pokretnih nalaza, u Viminacijumu su otkrivene na hiljade rimskih grobova, akvadukti, grobnice oslikane freskama, te monumentalne građevine od kojih se posebno izdvaja mauzolej rimskog cara Hostilijana iz III veka. Dodajmo i da je 2009. godine na Viminacijumu otkriven i potpuno očuvan skelet mamuta starosti preko milion godina! 

Nastavljajući dalje naš put niz Dunav, dolazimo do možda i najimpresivnijeg mesta na njegovom 2.850 kilometara dugom putu od Švarcvalda do Crnog mora. Reč je o samom ulazu u Đerdapsku klisuru, na mestu gde se reka sa 2,5 kilometra širine naglo sužava i ulazi u najveću i najdužu klisuru u Evropi. Na samo koju stotinu metara uzvodno od ulaza u klisuru, nalazi se Go­lu­bac, jedna od najočuvanijih i najmonumentalnijih srednjovekovnih tvrđava u Srbiji. U tišini Đerdapa, negde na samoj sredini, dolazimo do svetski jedinstvenog arheološkog nalazišta, Le­pen­skog Vi­ra. To je naselje iz mezolitskog perioda (prelaz iz starijeg u mlađe kameno doba), na kojem su otkriveni najstariji i jedinstveni primerci monumentalne skulpture, urađeni od najtvrđeg kamena. Trapezoidne kuće sa ognjištima i svetilištima svedoče o unikatnom mikrokosmosu nastalom u oblasti od samo nekoliko desetina kvadratnih kilometara, a koji se upravo iz tog razloga i ugasio pre nego što je mogao da raseje svoje jedinstvene ideje van ovog područja. U Đerdapu se nalazi još jedan primer fascinantnog rimskog graditeljskog nasleđa – Put kroz kli­su­ru. Ova cesta rimskih pregalaca, započeta još u vreme drugog rimskog cara Tiberija, građena je skoro čitavo stoleće. Morala je biti trasirana u samoj klisuri, dok je na pojedinim mestima proširivana drvenim konzolama ugrađenim u živu stenu. 

Najteže deonice ovoga puta dovršene su za vreme vladavine cara Trajana, u sklopu njegovih Dačkih ratova, o čemu svedoči čuvena Tra­ja­no­va tabla danas pristupačna samo sa dunavskih voda. Put je, nažalost, ostao desetak metara ispod današnjeg toka reke. Na kraju đerdapskog puta Trajan je izgradio i impresivni most, a u Pontesu, utvrđenju koje je štitilo njegov prilaz, otkriveno je bronzano poprsje rimskog velikaša, danas poznatije kao Por­tret Traja­no­vog oca.